LEDENJAK, ledeni pokrov kopnenih dijelova Zemlje, koji obuhvaća oko 15,156.000 km ² Zemljine površine s obujmom od 20,000.000 km ³ . Otapanjem ledenog pokrova Zemlje morska bi se razina uzdigla oko 50 m. U ledenjake se ubrajaju ledeni tokovi i ledeni pokrovi.

Ledeni tokovi (ledenjaci, glečeri) nastaju sakupljanjem snijega iznad snježne granice, t. j. iznad visine, gdje se snijeg, koji padne u toku hladnog dijela godine, ne može otopiti u vrijeme toplog dijela godine. Kopnjenjem površinskog sloja snijega voda ponire u dublje dijelove; tu se smrzava i nastaje zrnata masa firn, koja pod pritiskom prelazi u kompaktan led. Snijeg se skuplja u udubinama ispod planinskih vrhova i postepeno prelazi u led, koji erodira (produbljuje i širi) podlogu. Tako nastaju udubljenja krnice (naziv u slovenskim Alpama; njem. Karr; franc. cirque) . Pod pritiskom novih masa led se iz krnica pomiče i stvara ledeni tok ili ledenjak. Ima više tipova ledenjaka.

Alpski tip ledenjaka ima sabirno područje (krnicu) i ledeni tok. Ledeni se tokovi poput riječnih ujedinjuju, pa neki dopiru vrlo nisko i u samo područje šuma. Najveći alpski ledenjak je Aletsch u Bernskim Alpama (dug 24 km sa 115 km ² površine). U Alpama ima oko 2000 ledenjaka, koji pokrivaju oko 3800 km ² površine. Sličan tip ledenjaka prevladava na Zemlji (Kavkaz, Kordiljeri i dr.).

Turkestanski tip ledenjaka nema sabirnog područja (krnice), nego samo dug ledeni tok (Fedčenko u sjeverozapadnom Pamiru dug 71 km, Sialien u Karakorumu 75 km, Inilček 71 km i dr.). Ovaj tip ledenjaka hrane lavine s okolnih vrhova, pa su zbog toga u donjem dijelu pokriveni blokovima kamenja.

Aljaski (piedmontski) tip nastaje spajanjem ledenih tokova na podnožju planina; tu tvore velike ledene pokrove. Najpoznatiji je takav ledenjak Malaspina (obuhvaća 4000—5000 km ² u južnoj Aljaski). L. se spušta nisko u zonu šume pa na materijalu, koji pokriva krajnje dijelove ledenjaka, rastu stabla.

Pirenejski tip ima samo sabirni, firnski dio bez ledenjačkog toka.

Ledeni pokrovi ili kontinentski led (engl. Icefield, njem. Inlandeis) pokrivaju velike kopnene površine, a najrasprostranjeniji su na Grenlandu i na Antarktiku.

Od 2,175.600 km ² površine Grenlanda pokriveno je ledom 1,834.000 km ² ili 84% površine; u središnjim dijelovima led je debeo preko 2000 m. Od toga ledenog pokrova spuštaju se do obale ledeni tokovi (Isstrøm), od kojih se uz jaku tutnjavu (njem. Kalben, franc. vêlage) odlamaju ledeni bregovi (Iceberg). Ledene bregove nosi Labradorska struja daleko prema jugu, a to ugrožava plovidbu na Atlantskom oceanu oko Newfoundlanda. Iz ledenog pokrova strše na Grenlandu goli stjenoviti bregovi (nunatak).

Mnogo je prostraniji ledeni pokrov na Antarktiku, koji pokriva površinu od 13 milijuna km ² s prosječnom debljinom do 1600 m. To znači, da bi se cijela Evropa mogla prekriti 2000 m debelim ledom. Ledeni se pokrov pomiče prema obali kontinenta i ulazi u more. Od ledenog se pokrova odvajaju velike mase leda i kreću prema manjim geografskim širinama; neke su od njih, zbog golemih dimenzija, istraživači smatrali otocima. God. 1840 Dumont d’Urville je nekoliko dana plovio oko otoka »Теrrе Claire«, za koji se kasnije utvrdilo, da je bio golema ledena ploča. God. 1893 primijećena je kod otočja Falkland ledena santa od 132 km promjera.

Ledenjaci se kreću zbog vlastite težine i zbog nagiba tla, i to: alpski do 50 cm, antarktički ledeni pokrov 2—10 cm, a ledenjaci na zapadnoj obali Grenlanda 10—30 m dnevno. Pri prijelazu preko neravnina u podlozi, ledenjaci pucaju i pukotine otežavaju kretanje po njima. Pomicanjem led zahvaća blokove kamenja i razara podlogu (deterzija), a u kompaktnim stijenama urezuje brazgotine strije. Materijal, koji led prenosi i taloži, naziva se morena. Od materijala, koji pada s okolnih uzvišenja na ledenjak, nastaju rubne ili bočne morene, a kad se dva ledena toka spoje, od bočnih nastaje središnja morena. Propadanjem materijala kroz pukotine nastaje unutrašnja morena, a od materijala, koji kroz pukotine dospije do dna ili se otkida od podloge, nastaje podinska morena. Na mjestu, gdje ledenjak prestaje, stvara se od ovih različitih morena završna morena.

Nakon otapanja ledenjaka ostaju iza završnih morena zavale, koje ispuni voda; tako nastaju jezera (na podnožju Alpa, u sjevernoj Evropi, Velika jezera u Sjevernoj Americi, a u Jugoslaviji Plavsko, Bledsko i druga jezera). I u krnicama nastaju nakon otapanja leda i firna površinski mala, ali duboka jezera morske oči.

Ledeni bregovi, koji plutaju morem, imaju u sebi stjenovitog trošnog materijala. Naglim otapanjem ledenih bregova na dodiru hladne Labradorske i tople Golfske struje, trošni materijal pada na dno (Njufoundlcndska greda).

Sadašnji ledenjaci i ledeni pokrovi ostaci su mnogo intenzivnije pleistocenske glacijacije.

Radom leda preinačene doline imaju strme strane i ravno dno (profil u obliku slova U, za razliku od riječnih dolina, kod kojih je profil u obliku slova V) . Gornji, ledom preinačeni dijelovi alpskih dolina za današnji su život veoma važni: Vallais, Engadin i dr., kod nas gornja dolina Save i manji tokovi, koji se spuštaju s Triglava (Vrata, Kot i Krma) i Kamniških Alpa (Logarska dolina). Fjordovi su nastali potapanjem ledom preinačenih dolina.

LIT.: E. Drygalski i Fr. Machatschek, Gletscherkunde, Wien 1942; P. Woldstedt, Das Eiszeitalter, Stuttgart 1954.J. Rć.