FRANCUSKA UNIJA, naziv i oblik sadašnjeg ustavno-pravnog uređenja kolonijalnog carstva, koje je Francuska stvorila uglavnom u XIX. i početkom XX. st. U prvom razdoblju francuska se kolonizacija širila u Ameriku, gdje su Francuzi posjedovali velike prostore današnje Kanade i Sjedinjenih Država, kao i posjede u Antilima. Kanadu i krajeve istočno od Mississippia izgubila je Francuska (1763) u korist Velike Britanije, a ostatak (Louisianu, tadašnji naziv za prostore oko Missouria i Mississippia) prodala je (1803) Sjedinjenim Državama. Od posjeda stečenih u XVII. st. ostali su Francuskoj otoci Reunion, Martinique, Guadeloupe i Francuska Gvajana te St. Pierre i Miquelon (stečeni 1763), kao i neke točke na afričkoj obali. Od 1830 (osvojenje Alžira) Francuska je u XIX. i početkom XX. st. okupila velik kolonijalni posjed (11 i ½ mil. km² sa oko 60 mil. stanovnika). Iza I. svjetskog rata dobila je mandatna područja: Siriju, Libanon, Kamerun i Togo (ukupno 700.000 km²). Maroko, Tunis i države Indokine (Anam, Kambodža i Laos) bili su protektorati, u kojima su ostavljeni domaći vladari i niži oblici domaće uprave. Uprava kolonija bila je jako centralizirana.

Poslije II. svjetskog rata došlo je do znatnih promjena. Već 1943 Francuska je napustila svoje zakupno područje Kwang-chowan u Kini, a iza dužih pregovora prepustila je Indiji Chandernagor (1952) i ostale svoje posjede u Indiji (1954). Ustav iz 1946 reorganizirao je odnos između Francuske i njezinih posjeda. Ta reorganizacija pada u doba stupanja na snagu Povelje Ujedinjenih naroda, koja je obvezala kolonijalne države, da upravljaju svojim kolonijama u interesu naroda tih krajeva, da razvijaju ekonomski i socijalni napredak i samoupravu imajući na umu političke težnje tih naroda. Težnje naroda došle su do izražaja na raznim točkama (pokret stranke Neodestur u Tunisu i Istiklal u Maroku, pobuna na Madagaskaru, zahtjev za samostalnost Sirije i Libanona, koju su te zemlje doista i stekle te postale članice Ujedinjenih naroda). Ustav iz 1946 kaže, da »Francuska stvara s prekomorskim narodima uniju, osnovanu na jednakosti prava i dužnosti, bez razlike rase ili vjere... Vjerna svojoj tradicionalnoj misiji, Francuska će narode, koje je preuzela na brigu, voditi k slobodi samoupravljanja i demokratskog vođenja vlastitih poslova«. Međutim, konkretno uređenje odnosa između metropole i ostalih dijelova Francuske Unije nije provedeno u skladu s tim načelima. Metropola (već sam taj naziv u ustavu upućuje na nejednakost odnosa) ima vodeći položaj, a njezini organi (predsjednik republike, vlada, parlament) imaju odlučnu riječ u svim poslovima Unije. Sam odnos pojedinih zemalja nije jednako uređen. Ustav razlikuje metropolitansku Francusku, prekomorske departmane, prekomorske teritorije, pridružene države (États associés) i pridružene teritorije. Prekomorski departmani i prekomorski teritoriji tvore s metropolom Francusku Republiku, a ova s pridruženim državama i teritorijima tvori Francusku Uniju.

a) Neki su posjedi ustavnopravno uklopljeni u matičnu zemlju kao »prekomorski departmani« (Reunion, Martinique, Guadeloupe, Francuska Gvajana). Njihovo je uređenje, uz neke izuzetke, jednako uređenju departmana evropske Francuske. Na čelu je uprave prefekt, koji je podređen francuskom Ministarstvu unutrašnjih poslova.

b) I tri su alžirska departmana »prekomorski departmani«, ali postoji i posebna alžirska Skupština od 120 članova. Stanovnici su podijeljeni u dva izborna tijela; svako bira polovicu članova Skupštine (isti omjer vrijedi i za izbore u francuski Parlament). Izbornici se dijele prema svom civilnom statusu: u prvi izbornički kolegij ulaze izbornici s francuskim i oni s muslimanskim civilnim statusom, koji zatraže upis u taj kolegij, a imaju na to pravo po vojnoj ili civilnoj službi, školskoj naobrazbi i t. d. Uz taj izuzetak čitavo muslimansko pučanstvo čini drugi izbornički kolegij, pa tako postoji znatan nerazmjer u političkom predstavništvu na štetu domorodačke većine.

c) Ostale kolonije ušle su u kategoriju »prekomorskih teritorija«. Te zemlje imaju svoje posebno uređenje, ustanovljeno francuskim zakonima nakon konzultiranja Skupštine Francuske Unije i skupštine određenog teritorija. Središnji je upravni organ Ministarstvo za Prekomorsku Francusku, a upravu svakog teritorija vrši guverner ili generalni guverner. U svakom teritoriju postoji izabrana skupština s ograničenim legislativnim djelokrugom i širim ovlastima na polju uprave javnim sredstvima, odobravanja proračuna i zajmova i određivanja poreznog sustava. Madagaskar, Zapadna i Ekvatorska Afrika podijeljeni su na više upravnih jedinica s posebnim skupštinama, koje biraju članove viših skupština tih triju teritorija. Prekomorski teritoriji zastupani su i u francuskoj Narodnoj skupštini i u Vijeću republike, ali prema broju pučanstva mnogo slabije nego krajevi metropole. U većini teritorija izbornici su podijeljeni u dva kolegija, tako da je manjina, okupljena u prvom kolegiju, razmjerno jače zastupljena (jedna trećina do jedne šestine članova skupštine) nego brojniji domorodački kolegiji.

I otoci Novi Hebridi, koji su u kondominiju Francuske i Velike Britanije, imaju položaj prekomorskog teritorija.

d) Odnos »pridruženih država« u Francuskoj Uniji određuje se za svaku od njih posebnim aktom. Ustav kaže, da »članovi Francuske Unije stavljaju u zajednicu sva svoja sredstva radi obrane Unije kao cjeline. Vlada republike (Francuske) koordinira ta sredstva i ravna politikom, koja treba da pripremi i osigura tu obranu«. Od pet zemalja, koje su tu došle u obzir, samo su tri države bivše Indokine (Viet Nam, Kambodža, Laos) sklopile ugovore, a Maroko i Tunis to nisu učinili. Tako oni nisu zastupani u Skupštini i Visokom vijeću Francuske Unije; njihov odnos prema Francuskoj još se osniva na ugovorima o protektoratu iz godine 1881—83, odnosno 1912. Jaki narodnooslobodilački pokreti u svim tim zemljama, od kojih se onaj u Viet Namu pretvorio u pravi i dugotrajni rat, tražili su od Francuske sve veće koncesije, ali se francuske vlade nisu nikad mogle odlučiti na toliko širokogrudno uređenje, koje bi zadovoljilo narode tih zemalja. Tek 1954 (20. VII.) uspješno su na konferenciji u Genevi završene borbe u Viet Namu. Tu je stvarno Viet Nam podijeljen 17. paralelom na dva dijela, od kojih je sjeverni potpuno izmakao iz francuske vlasti, a južni dio, jednako kao Laos i Kambodža, ostaju u Francuskoj Uniji. Njihov je položaj toliko samostalan, da su 1955 Laos i Kambodža primljene u Ujedinjene narode. I pregovori s Marokom i Tunisom započeli su iznova, ali su dosad (početkom 1956) ostali bez rezultata.

F. U. ima i svoje posebne organe. Predsjednik je Francuske Republike ujedno predsjednik Unije i on »predstavlja trajne interese Unije«. On predsjeda Visokom vijeću, koje treba da »pomaže vladi u općem vodstvu Unije«, a sastoji se od delegata Francuske i pridruženih država. Skupštini Unije polovicom je sastavljena od zastupnika metropole, a polovicom od zastupnika prekomorskih departmana i teritorija te pridruženih država i teritorija. Ograničeno je područje rada Skupštine; oba tijela imaju uglavnom savjetodavni značaj.

e) Togo i Kamerun su starateljska područja, kojima Francuska upravlja prema sporazumu, odobrenom od Ujedinjenih naroda

pod nadzorom njihovih organa (Starateljskog vijeća i Opće skupštine). Francuska je za svoju upravu odgovorna Ujedinjenim narodima i treba da ta područja razvija u pravcu samouprave ili nezavisnosti. S gledišta francuskog ustava, Togo i Kamerun su »pridruženi teritoriji«, čiji zastupnici također sudjeluju u Skupštini Francuske Unije.

Član 75. ustava iz 1946 predviđa mogućnost »evolucije« položaja Republike i Unije. Taj je razvoj neprestano u toku, ponajviše zbog jakog pritiska narodnih pokreta u pojedinim zemljama.

Statistički pregled (prema stanju potkraj 1954):

LIT.: G. Catroux, The French Union, International Conciliation, 1953; L'evolution récente des institutions politiques dans les territoires d'outre-mer et territoires associés, Documentation française, No. 1847; M. Bulajić, Neki aspekti pravnih odnosa u Komonveltu i Francuskoj Uniji, Međunarodni problemi, 1954, 3—4.J. A.